|
Kljuchne rijechi: cjelozhivotno uchenje, obrazovanje, trzhishte rada, zaposlenost, nezaposlenost, vjeshtine, kvalifikacije, nove tehnologije, Evropska unija
Uvod
Obim, struktura i trend nezaposlenosti u Bosni i Hercegovini poprimili su razmjere koje predstavljaju tezhak politichki, ekonomski i socijalni problem, koji bitno ogranichava moguc'nost reformskih promjena i ugrozhava radni i socijalni polozhaj velikog dijela stanovnishtva. Broj zaposlenih se vrlo sporo povec'ava, dok broj nezaposlenih u posljednjih deset godina stalno raste, narochito krajem ljeta kada je izrazheno prijavljivanje na evidenciju nezaposlenih osoba nakon zavrshetka odredjenog shkolovanja. Ovo pokazuje koliko je usporen i slab prelaz iz shkole u svijet rada. Zato je profesionalnom informisanju, profesionalnoj orijentaciji i karijernom usmjeravanju, kao vrlo bitnim disciplinama, i znachaju odabira zanimanja koje c'e biti konkurentno na trzhishtu rada, u predstojec'em periodu potrebno posvetiti vec'u pazhnju. Neusaglashenost oblasti obrazovanja i zaposhljavanja, nedovoljan uvid u mrezhu obrazovnih institucija i nepoznavanje stanja na trzhishtu rada vode ka moguc'em pogreshnom izboru srednje shkole od strane uchenika, shto kasnije odredjuje njihovo mjesto na trzhishtu rada.
Stopa nezaposlenosti je izrazito visoka i predstavlja veliku prepreku, izmedju ostalog, i za ulazak u Evropsku uniju. Krajem novembra 2006. godine u Federaciji Bosne i Hercegovine na evidencijama sluzhbi za zaposhljavanje bilo je 360.469 nezaposlenih lica.1 Ovaj podatak, bez obzira na izrazhenu sumnju u postojec'u statistiku, odrazhava nemoc' drzhave i drushtva da apsorbuje veliku produkciju radne snage, jer se, pored niza drugih stvari, biljezhi slab razvoj ekonomskih potencijala.
Radna snaga ne zadovoljava potrebe modernog trzhishta u vremenu brzog tehnichko-tehnoloshkog razvoja. U prilog tome govori i chinjenica da je od ukupnog broju registrovanih nezaposlenih u Federaciji BiH 130,422 ili 36,18 % nestruchnih lica.2 Predstojec'i period c'e implicirati veliki pad perspektive za dobijanje posla za stanovnishtvo sa nizhim kompetencijama i kvalifikacijama. O ovome se razgovaralo na savjetovanju pod nazivom ”Programi zaposhljavanja – kako uraditi vishe i bolje” odrzhanom na Tari u ljeto 2006. godine gdje je Dragan Djukic', diskutujuc'i o dimenzijama struchnog obrazovanja i rada, naglasio: ”U ovom trenutku 80 miliona stanovnika zemalja EU je nekvalifikovano ili polukvalifikovano. Procenjuje se da c'e do 2010. godine, skoro polovina novih radnih mesta zahtevati obrazovanje na tercijarnom nivou, neshto manje od 40 % radnih mesta c'e zahtevati srednju shkolsku spremu, i oko 15 % poslova c'e moc'i da se obavlja sa obrazovanjem na nivou osnovne shkole.”3
Sa druge strane zavrshetak shkolovanja i osposobljavanje za odredjeno zanimanje i obavljanje poslova, odnosno sticanje odredjene titule ili zvanja, ne znachi i dobijanje konachnog radnog mjesta ili krajnje opredjeljenje, jer moderno trzhishte rada nudi nove izazove i zahtjeve koji trazhe stalno usavrshavanje i sticanje novih znanja i vjeshtina u skladu sa danashnjim potrebama.
Stanje na trzhishtu rada u Bosni i Hercegovini
Trzhishte rada definishu ponuda i potrazhnja radne snage, odnosno radnih mjesta, i potrebno je da bude regulisano i organizovano trzhishte. U Bosni i Hercegovini trzhishte rada je opterec'eno brojnim problemima i josh uvijek je iscjepkano, shto je izmedju ostalog rezultat drushtveno-politichkog uredjenja drzhave. Iako je postojec'e radno zakonodavstvo prilagodjeno zahtjevima trzhishne ekonomije, domac'e trzhishte rada karakterishe slaba mobilnost radne snage i daleko je od savrsheno konkurentnog, koje podrazumijeva informisanost radnika o promjenama na trzhishtu rada, pokretljivost radne snage, vjeshtu i produktivnu radnu snagu i veliki broj radnika i slobodnih radnih mjesta. Funkcionisanje trzhishta rada na cjelovitom prostoru i ujednachavanje zakonske regulative u BiH jedan je od preduslova uravnotezhenja ponude i potrazhnje radne snage, osnovnih indikatora trzhishta rada, gdje se podrazumijeva sloboda kretanja lica koja trazhe posao, sloboda u izboru radnika i poslodavca, pravo na zaposlenje, sprechavanje ilegalnog zaposhljavanja itd.
U situacijama ekstremne nezaposlenosti poslodavci su u poziciji da mogu birati radnu snagu sa evidencije nezaposlenih i istovremeno drzhati zaposlene u stalnom strahu od moguc'eg gubitka posla. Situaciju dodatno otezhavaju rad na crno, ali i otpushtanje radnika usljed procesa privatizacije, stechaja, likvidacija i restrukturiranje preduzec'a. Zabrinjava podatak da se zakon krshi upravo u firmama sa vec'inskim drzhavnim kapitalom, odnosno da se radnicima ne uplac'uju doprinosi za zdravstveno, penzijsko-invalidsko i osiguranje od nezaposlenosti.
Trenutno su na evidencijama nezaposlenih u Bosni i Hercegovini najbrojnija sljedec'a zanimanja: III stepen (KV) – prodavach, automehanichar, bravar, konobar; IV stepen (SSS) – ekonomski tehnichar, maturant gimnazije, mashinski tehnichar, medicinska sestra; VI stepen (VShS) – ekonomist, pravnik, mashinski inzhinjer, nastavnik predshkolskog odgoja; VII stepen (VSS) – diplomirani ekonomist, diplomirani pravnik, diplomirani inzhinjer poljoprivrede.
Vrlo mali broj nezaposlenih lica na evidencijama sluzhbi za zaposhljavanje u Bosni i Hercegovini ima sljedec'a zanimanja po stepenu struchne spreme ili su ta zanimanja chak deficitarna u odredjenim dijelovima drzhave: III stepen (KV) – gumar, staklarski graver, hidroizolater; IV stepen (SSS) – veterinarski tehnichar, cvjec'arski tehnichar, tehnichar elektronske optike, farmaceutski tehnolog; VI stepen (VShS) – inzhinjer PTT organizacije, inzhinjer arhitekta, inzhinjer geotehnike; VII stepen (VSS) – diplomirani farmaceut, diplomirani arhitekta, diplomirani grafichki inzhinjer. U odredjenim kantonima izrazhena je potreba za zaposhljavanjem inzhinjera elektrotehnike, profesora engleskog jezika, diplomiranih farmaceuta i drugih zvanja, ali ih nema na evidenciji nezaposlenih, dok je u drugim kantonima situacija obrnuta.
Ukoliko ne znamo koja znanja i vjeshtine su potrebne trzhishtu rada, proces integracije trzhishta rada i obrazovanja ne mozhe biti ostvaren. Veliki doprinos boljem razumijevanju ove dvije oblasti doprinosi ispitivanje trzhishta rada koje provode entitetski zavodi za zaposhljavanje u Bosni i Hercegovini.4 U vrlo znachajnim preporukama nakon obavljenog ispitivanja poslodavaca o potrebama za radnom snagom i vishkovima radne snage navodi se da je potrebno formirati struchno tijelo odgovorno za razmjenu informacija izmedju zavoda za zaposhljavanje i ministarstva obrazovanja, kao i za sagledavanje i rjeshavanje otvorenih pitanja, kao shto su: uskladjivanje nastavnih planova i programa sa postojec'im ekonomskim trendovima u mjeri koliko je to moguc'e, kreiranje i usaglashavanje upisne politike u shkolama i na fakultetima u skladu sa iskazanim potrebama trzhishta rada i aktuelnom ponudom radne snage i dr.
Znachaj cjelozhivotnog uchenja
Zz navedenog se da zakljuchiti da je neophodna vec'a povezanost sistema obrazovanja i trzhishta rada i da je potrebno stvarati uvjete za formiranje sistema cjelozhivotnog uchenja. S obzirom na to da zhivimo u vremenu stalnih ekonomskih, socijalnih i tehnichko-tehnoloshkih promjena, javljaju se stalni izazovi za novim pristupom u obrazovanju i uchenju. Nove tehnologije sve vishe utichu na obrazovanje, radna mjesta, profesije i vrste poslova. Mnogi smatraju da nakon zavrshetka odredjene shkole vishe nikada nec'e morati uchiti ili obuchavati se za rad. U vremenu kada se granice znanja iz dana u dan proshiruju takvim uvjerenjem dovode se u opasnost marginalizacije u drushtvenoj stratifikaciji. Upravo zato u danashnje vrijeme se sve cheshc'e pominje termin cjelozhivotno uchenje i to ne samo u zemljama Evropske unije vec' i u nashoj zemlji. Da bi shvatili zashto je ono bitno, moramo prvo znati shta zapravo podrazumijeva cjelozhivotno uchenje. Cjelozhivotno uchenje se definira kao aktivnost uchenja tokom cijelog zhivota, s ciljem unapredjivanja znanja, vjeshtina i sposobnosti.
Koncepcija cjelozhivotnog uchenja nastala je upravo iz razloga shto se kolichina novog znanja svakim danom sve vishe povec'ava, dok postojec'e znanje sve vishe i brzhe zastarijeva. Shtavishe, cjelozhivotno uchenje je bazirano na stalnom pristupu uchenju i obrazovanju radi sticanja novih i obnavljanja vec' stechenih znanja i vjeshtina, potrebnih za sudjelovanje u radu i drushtvu znanja odnosno drushtvu koje uchi.
U literaturi srec'emo slichne termine kao shto su kontinuirano, permanentno i dozhivotno obrazovanje ili uchenje, ali i povratno obrazovanje i aktivno starenje. Takodjer, termin obrazovanje odraslih se mozhe svrstati u ovu grupu. U sushtini svi ovi termini oznachavaju aktivnost uchenja ili sticanja znanja, vjeshtina i usavrshavanja kvalifikacija potrebnih za obavljanje nekog posla na radnom mjestu, u periodu od predshkolskog doba, preko perioda formalnog obrazovanja, pa sve do penzionisanja. Dakle, cjelozhivotno uchenje podrazumijeva obrazovanje tokom shkolovanja, ali i poslije kroz razne oblike neformalnog obrazovanja putem kurseva, dodatnih obuka ili prekvalifikacija i struchnog usavrshavanja. To je proces stalne nadogradnje i povec'anja znanja stechenog u formalnom shkolskom sistemu sa ciljem da se usavrshe postojec'e sposobnosti i steknu nova znanja i moderne kvalifikacije. U danashnjem vremenu niko ne mozhe garantovati da c'e neko raditi jedan posao ili da c'e imati jedno zanimanje za chitav zhivot. Na pitanje koji su razlozi za cjelozhivotno uchenje profesor Jusuf Zhiga, tvrdec'i da je cjelozhivotno uchenje danas imperativ, odgovara da su to:
- ekonomski (Globalizacija ekonomskih odnosa; Dinamika ekonomskog razvoja; Nove tehnologije i proizvodna sredstva; Komunikacijski sistemi i sl.);
- stil zhivota (Ne radi se samo o karakteru proizvodnog angazhmana, nego i o mijenjanju ukupne filozofije zhivota);
- uvjeti zhivota – zhivotna sredina (Nuzhno je redefiniranje chovjekova odnosa prema cjelini svijeta koji ga okruzhuje – zhivotnoj sredini u najshirem smislu. Proshlo je vrijeme kad nam je, kako bi kazao Dzh. Shel, ”buduc'nost bila naprosto data”. Nju sada ”valja saditi i gajiti”. Moramo postati ”zemljoradnici vremena”.).5
Ochito je, da bi se ishlo ukorak s vremenom potrebno je uchiti tokom cijelog zhivota, iako se cijeli zhivot ne mozhe ic'i u shkolu. Sve vishe dolazi do izrazhaja neformalno obrazovanje i samoobrazovanje u raznim centrima za strane jezike i obuku za rad na rachunarima, u firmama koje imaju sektore i pogone za obuku za odredjene poslove ili zanate, ali i u sluzhbama za zaposhljavanje, gdje se uz informisanje i savjetovanje, u sklopu programa obuke, doobuke i prekvalifikacije, odrzhavaju programi za razlichita zanimanja i osposobljavanja uz rad. trenutno je aktivan Centar za obuku pri Sluzhbi za zaposhljavanje Unsko-sanskog kantona za zanimanja iz gradjevinske struke chiji su certifakati priznatiji u Sloveniji i Austriji vishe nego u Bosni i Hercegovini.
Ukoliko bi postojao vec'i broj takvih centara postojala bi moguc'nost za dopunjavanje stechenih, opc'ih i struchnih znanja na osnovu konkretnih zahtjeva trzhishta rada, za konkretnog poslodavca u cilju odrzhavanja stope zaposlenosti ali i novog zaposhljavanja, ali opet u saradnji sa shkolama i uz pomoc' struchnih nastavnika ili instruktora praktichne nastave. U sklopu programa trzhishta rada sluzhbi za zaposhljavanje u zemljama EU, obuka se organizuje radi poboljshanja kvalitete radne snage, podizanja stepena zaposhljivosti, konkurentnosti na trzhishtu rada i skrac'enja chekanja na zaposlenje. Postoje razlichite vrste obuke koje se mogu organizovati po potrebi:
- obuka nezaposlenih osoba za samostalno odnosno aktivno trazhenje zaposlenja
- obuka nezaposlenih osoba u smislu pripreme za novo zaposlenje
- obuka nezaposlenih osoba radi unapredjenja postojec'eg znanja i struchnih vjeshtina
- struchno osposobljavanje nakon zavrshetka opc'eg obrazovanja radi pripreme za prvi posao
- dokvalifikacija u smislu obnavljanja trenutnog znanja u okviru istog zanimanja
- prekvalifikacija u smislu osposobljavanja za drugo zanimanje istog ili visheg stepena struchne spreme i dr.
Neformalno uchenje unapredjuje lichni razvoj sklonosti, interes i potencijal neke osobe i povec'ava moguc'nost zaposhljavanja. Postoje tri vrste svrhovite aktivnosti uchenja: formalno obrazovanje, neformalno obrazovanje i informalno uchenje.6
Danashnja trzhishta radne snage zahtijevaju nova zanimanja i neprestano mijenjanje profila vjeshtina, kvalifikacija i iskustva. Nedostaci vjeshtina i njihova neprilagodjenost, posebno kada je rijech o informacijsko-komunikacijskim tehnologijama, chesto su jedan od razloga nezaposlenosti u odredjenim regijama i granama industrije i medju marginaliziranim drushtvenim grupama. Stoga je potrebno omoguc'iti sticanje tih vjeshtina svima, koji ih nisu mogli stec'i u ranijem periodu iz vishe razloga, odnosno ljudima s nedovoljnim ili zastarjelim kvalifikacijama da pronadju radno mjesto i adekvatnu poziciju na trzhishtu rada, jer cjelozhivotno uchenje ima najvec'i znachaj upravo kod obrazovanja odraslih. Osposobljavanja odraslih osoba i provodjenje mjera podsticanja razvoja kulture uchenja za cijeli zhivot sa promocijom znachaja permanentnog obrazovanja i osposobljavanja i podsticanja odraslih osoba za vec'e ukljuchivanje u programe obrazovanja, uz donoshenje zakona o obrazovanju odraslih trebali bi biti jedan od prioriteta u obrazovnoj politici nashe zemlje.
(nastavak u sljedec'em broju)
____________________
1 Bilten, dokumenti i statistichki pregled, novembar 2006. godine, Federalni zavod za zaposhljavanje, Sarajevo, str 3.
2 Isto: Kvalifikaciona struktura evidentiranih nezaposlenih u novembru 2006. godine bila je: VSS 7.037 ili 1,95 %, VShS 4.933 ili 1,37 %, SSS 82.375 ili 22,85 %, VKV 2.851 ili 0,79 %, KV 132.851 ili 36,86 %, NKV 117.859 ili 32,70 %, PKV 11.541 ili 3,20% i NSS 1.022 ili 0,28%.
3 Dragan Djukic', Evropska agenda razvoja obuka i programa zaposhljavanje, Savetovanje: Programi zaposhljavanja – kako uraditi vishe i bolje, Tara, 2006.
4 Informacija o ispitivanju trzhishta rada u Federaciji Bosne i Hercegovine, Federalni zavod za zaposhljavanje, Sarajevo, 2006. godine.
5 Jusuf Zhiga, Cjelozhivotno uchenje kao imperativ u modernom dobu, Pregled – chasopis za drushtvena pitanja, br. 1-2, Sarajevo, 2003, str 58.
6 www.hzpou.hr/stranice/3/21-100.pdf
Formalno obrazovanje se odvija u razlichitim obrazovnim institucijama i putem kojega se stjechu priznate diplome i kvalifikacije.
Neformalno obrazovanje se odvija neovisno od sluzhbenog obrazovnog sustava i obichno ne vodi stjecanju sluzhbenih potvrda. Ono mozhe biti organizirano na radnom mjestu i kroz aktivnost razlichitih drushtava ili udruzhenja kao shto su organizacije mladih, sindikati ili politichke stranke. Takvo se obrazovanje mozhe dobiti, takodjer, i putem organizacija i usluga koje sluzhe kao nadopuna formalnom sustavu obrazovanja, kao shto su glazbene shkole, sportski klubovi ili privatne poduke kao priprema za polaganje ispita.
Informalno uchenje je prirodna pojava u svakodnevnom zhivotu. Za razliku od formalnog i neformalnog obrazovanja, neformalno uchenje ne mora se odvijati svjesno zbog chega ga ni pojedinci sami nuzhno ne prepoznaju kao faktor koji doprinosi njihovom znanju i vjeshtinama.
|