|
Ukratko o nishanima
Nishan je naziv za nadgrobni spomenik muslimana u Bosni i Hercegovini.
Nishan je ustvari vertikalno oblikovano kamenje iznad grobova muslimana chiji oblik je u osnovi chovjekolik. Rijech nishan je perzijskog porijekla, a znachi cilj, meta, biljeg, odlikovanje, nadgrobni kamen, znak, znamenje.
U bosanskom nishanu je postignuta apsolutna ravnotezha izmedju ideje (duha) i materije koja se ogleda u savrshenosti oblika, simbolike koju nishan sadrzhi i poetike kojom je nishan protkan. Mezarluci (muslimanska groblja) u kojima se nishani nalaze nisu samo otvoren prostor popunjen ovim kamenim oblicima, vec' su svojim simbolichkim znachenjem spona i simbioza izmedju dva svijeta: ovozemaljskog (dunjaluka) i onozemalskog (ahireta). Zbog ovih karakteristika nishani su veoma znachajni spomenici ne samo materijalne nego i duhovne kulture u Bosni i Hercegovini.
Danas je odnos bosanskohercegovachkih muslimana prema mezarlucima na najnizhem nivou u chitavoj istoriji islama na nashem podruchju. Ovaj negativan odnos se ogleda u evidentnom i uveliko prisutnom odstupanju od islamskih obichaja (adeta), shto je dovelo do toga da su danas mezarluci pozornica neukusa, kicha, nemarnosti i shto je najzhalosnije oni su danas poprishte izrazito neislamskih obiljezhja i znamenja. Groblja treba da imaju obiljezhja i karakteristike naroda kome pripadaju i koji se u njih sahranjuje, a shto u zadnjih trideset-chetrdeset godina nije sluchaj sa mezarlucima u Bosni i Hercegovini. Stanje u kome se danas nalaze nasha mezarja zapravo su odraz i stanje nas zhivih, kako pojedinaca tako i zajednice.
Ljepota nishana lezhi u njihovoj jednostavnosti i skromnosti kao i dotjeranim oblicima, klesarskoj tehnici i shirokoj i bujnoj kombinatorici ornamenta. Nedostatak ove vrste ljepote nishana danas se pokushava nadomjestiti izradom skupih grobnica, koje su preluksuzne, sa slikama i vazama za cvijec'e, najcheshc'i materijal za izradu je bijeli mramor, a nerijetko se koristi i mramor crne boje. Prisutna je upotreba velike kolichine betona i ostalih gradjevinskih materijala.
Na ovaj nachin ne samo da se odstupilo od tradicionalnog nachina postavljanja nadgrobnih spomenika (”podizanja nishana” – shto je uobichajen naziv za postavljanje nishana), vec' su se preuzeli izrazito neislamski nachini obiljezhavanja mezara (grobova).
Karakteristike Krajishkog nishana
Krajishki nishan ima nekoliko bitnih karakteristika na osnovu kojih se razlikuje i izdvaja kao posebna vrsta nishana i na osnovu kojih ga je lako prepoznati u odnosu na nishane iz drugih krajeva Bosne i Hercegovine.
Te karakteristike se ogledaju u slijedec'em:
- Krajishki nishan izradjen je od kamena ”Bihacita”;
- Krajishki nishan je a prosjeku vec'i i masivniji od nishana u drugim dijelovima Bosne i Hercegovine i chesto prelazi visinu od 3 metra;
- Krajishki nishan je ukrashen dubokim reljefom, a sama dekoracija je puno bogatija i intenzivnija u odnosu na dekoracije nishana iz drugih krajeva Bosne i Hercegovine;
- Krajishki nishan se ne postavlja u paru (uzglavni i nozhni nishan) kao shto je to najcheshc'e sluchaj u ostalim dijelovima Bosne i Hercegovine vec' se postavlja samo uzglavni nishan.
Ornamentika koja je veoma bogata na Krajishkim nishanima (vegetabilni i geometrijski ukrasi, bridovi u vidu tordiranih vrpci, ukrasi u vidu raznog oruzhja, polumjeseca sa zvijezdom, raznih oblika rozetni, vaze, ibrici, chelenke i sl.), je uzrokovana prije svega specifichnim svojstvima materijala od koga su izradjeni, a to je kamen ”Bihacit”.
Kamen ”Bihacit” je sedimentni kamen koji je dobio naziv po gradu Bihac'u koji lezhi na ogromnim naslagama ovog kamena. Eksploatacija i korishtenje ovog kamena je poznata josh od prije nashe ere (urne i nadgrobne ploche sa reljefima).
Nauchnim ispitivanjem karakteristika ”Bihacita” od strane Gradjevinskog instituta u Zagrebu, kamen ”Bihacit” je determiniran kao intrabiosparit ili organogeni vapneni pjeshchenjak.
Posjeduje finu slojevito-trakastu teksturu pjeshchenjaka i porozitet sa porama do 1 mm. Na svjezhem rezu ima prijatnu, blagu svijetlo zhutu (krem) boju. Dok posjeduje majdansku vlagu lako ga je obradjivati, mozhe se rezati obichnom pilom za rezanje drva i glachati, ali se ne mozhe dobiti sjajna povrshina.
”Bihacit” posjeduje visoki apsolutni porozitet otvorenih pora i visoko upijanje vode, te naglasheno kapilarni upijanje (usisavanje vode), ali je zbog visokog poroziteta i sposobnost sushenja velika.
Rezultati ispitivanja fizichko-mehanichkih svojstava ”Bihacita” (chvrstoc'a na pritisak na suhom, vodom zasic'enom stanju i poslije smrzavanja, chvrstoc'a na savijanje, otpornost na mraz i sl.) su pokazala da je ovaj kamen pogodan za upotrebu za sve vrste vanjskih vertikalnih oblaganja, kao i za upotrebu u monolitnom obliku u slobodnom prostoru u klimatskim uslovima kakve imamo u zemlji.
”Bihacit” je izuzetno otporan na utjecaj atmosferilija, jedini nedostatak koji je obzirom na prirodu kamena normalan i ochekivan je estetske prirode, a to je sklonost ka patiniranju povrshine i sklonost ka prljanju ukoliko je kamen izlozhen djelovanju procurujuc'ih voda sa horizontalnih povrshina na kojima dolazi do talozhenja prljajuc'ih chestica iz atmosfere.
Mekoc'a ”Bihacita” dok posjeduje majdansku vlagu je omoguc'ila velike izrazhajne moguc'nosti kod izrade nishana, a karakteristika da stvaranjem chvrste karbonske reshetke na povrshini nakon gubitka majdanske vlage kamen postaje chvrshc'i omoguc'ila je da imamo izuzetno stare i odlichno sachuvane nishane na podruchju Bosanske krajine.
Vadjenje kamena iz majdana
Tradicionalan nachin vadjenja kamena
U proshlosti se kamen za izradu nishana vadio iz kamenoloma na tradicionalan (dosta primitivan) nachin i te poslove su radili sami majstori klesari uz pomoc' svojih shegrta. Postupak vadjenja se sastojao od nekoliko faza i to:
- Odstranjivanje humusnog sloja zemlje i komada kamena koji nisu za upotrebu dok se ne dodje do monolitne povrshine naslage kamena ”Bihacita”. Za ovaj dio posla su korishtene lopate i krampovi, te brezova metla kojom bi se pomeli sitni ostaci zemlje i kamena.
- Po ochishc'enoj povrshini kamena sjekirama i krampom zasijecaju se pravougaoni usjeci odgovarajuc'e velichine. U te usjeke bi se stavljale po dvije okrugle metalne ploche koje se postavljaju paralelno, a izmedju njih se zabija drveni klin. Funkcija metalnih plocha je da se preko njih pritisak klinova prenosi na vec'u povrshinu kamena. Sam broj klinova i plocha je ovisio o velichini kamena koji se vadio. Isti postupak se istovremeno primjenjivao i na vertikalnoj i na horizontalnoj strani kamena. Velikim chekic'ima (maljevima) klinovi su se postupno nabijali do momenta dok kamen ne bi popucao.
- U pukotine kamena se zabijaju dugachki zheljezni klinovi (c'uskije) i sistemom poluge kamen se pomjera iz svog lezhishta i gura na drvene oblice radi laksheg transporta do prevoznog sredstva.
- Kamene gromade su se sistemom poluge (c'uskija i ljudska snaga) preko drvenih oblica, koje su bile naslonjene na zaprezhna kola tovarile na ista i transportovale do radionice.
Ovakav tradicionalan nachin vadjenja kamenih blokova koristio se otprilike do 1950. godine. Ovdje je interesantno spomenuti i tzv. ”Grabovo miniranje” koje se koristilo za vadjenje velikih blokova kamena, a koje se sastojalo od slijedec'eg postupka: na ochishc'enoj povrshini kamena c'uskijama su se kopale vertikalne i horizontalne rupe odgovarajuc'e dubine, na razmaku od nekih 40-50 cm i na ukupnoj duzhini koja je malo vec'a od velichine potrebnog bloka kamena. U te rupe maljevima se nabijalo suho grabovo drvo koje je bilo malo shire od nachinjenih rupa. Nakon shto su zabijeni svi komadi drveta oko njih se iskopa malo udubljenje u koje se nalije voda. Kad grabovo drvo ”odradi” primi dovoljnu kolichinu vode od koje nabrekne i na taj nachin izvrshi mehanichki pritisak na kamen dolazi do njegovog pucanja. Postupak ”Grabovog miniranja” je trajao od jednog do tri dana u zavisnosti od chvrstoc'e kamena i procenta suhoc'e grabovog drveta. Nakon shto je kamen popucao njegovo odvajanje i transport se vrshio na standardan nachin.
Vadjenje kamena danas
Postupak vadjenja kamena danas se izvodi suvremenim strojevima za rezanje i utovar kamena. Na privatnim manjim kamenolomima ”Bihacita” koji se koriste za eksploataciju kamena za izradu nishana za rezanje kamena koristi se obichna motorna pila za drva. Na fotografijama 1. i 2. prikazan je jedan manji privatni majden u kome se kameni blokovi rezhu motornom pilom za drva.
Postupak obrade kamenog bloka
Nakon shto je kameni blok dovezhen u klesarsku radionicu postavlja se na drvene gredice koje su naslonjene na drvene klade i pristupa se gruboj obradi kamena obichnom sjekirom za drva. Na prednjem i zadnjem kraju kamenog bloka ocrtavaju se konturne linije pomoc'u metalnog uglomjera od 90 stepeni.
Grubo oblikovanje nishana
Grubo ili pochetno oblikovanje nishana vrshi se obichnom sjekirom, na nachina da se oblikuju stranice i vrat nishana te grubi oblik turbana.
Preciznije ravnanje stranica i turbana izvodi se pomoc'u manje alatke nalik na spljoshteni chekic'-sjekiru koji je na vrhu nazubljen.
Svodjenje vrata i turbana nishana na pravilnu geometrijsku formu izvodi se pomoc'u chekic'a i dlijeta, a finija obrada pomoc'u samog dlijeta jer je kamen izuzetno mekan za obradu. Nakon shto se postigne osnovni pravilni oblik turbana pristupa se iscrtavanju ”guzhvi” na turbanu i ostalih elemenata pomoc'u obichne grafitne olovke. Grubom obradom se rjeshava dekoracija vrata nishana.
Iduc'a faza u izradi nishana je grubo oblikovanje tordirane vrpce na ivicama nishana, te iscrtavanje i gruba obrada ornamenata na jednoj od strana nishana.
U toku rada majstor sam okrec'e nishan pomoc'u obichne mehanichke dizalice, uz obavezno podmetanje mekanog drveta na metalne dijelove dizalice, kako ne bi doshlo do oshtec'enja na nishanu.
Ornamentika na nishanu se rjeshava grubom obradom uz predhodno iscrtavanje iste i to jedna po jedna strana nishana.
Kada je nishan grubo dekorisan ornamentima, pristupa se preciznijoj obradi detalja pomoc'u obichnog chekic'a i dlijeta.
Nishan sa isklesanim stranicama se potom polako uspravlja uz stalno podmetanje drvenih gredica kako ne bi doshlo do pada nishana i eventualnog oshtec'enja. Na uspravljenom nishanu pomoc'u obichne turpije se ravnaju glatke plohe nishana i pristupa se izradi turbana.
Prednja strana nishana se obradjuje posljednja i ona pored obavezne rozetne sadrzhi i tekstualni dio (epitaf) koji se takodjer prvo iscrta olovkom, a potom kleshe pomoc'u dlijeta i chekic'a.
|