|
Prije Holokausta u Mostaru je živjelo 310 Jevreja, a danas u Mostaru nastanjeno je 35 članova jevrejske opštine (u daljem tekstu JO).
U fašističkim logorima smrti nastradala su 142 mostarska Jevreja, a u NOB-i poginulo šestero.
Nakon Drugog svjetskog rata JO Mostar izabrala je novo rukovodstvo na čelu sa predsjednikom Albertom Levijem dok je sekretarsku dužnost preuzeo Lavoslav Brodman. JO Mostar je okupila sve Jevreje koji su se vratili iz rata, njih 85 da bi se 1948. godine u Izrael iselila 23 mostarska Jevreja.
Sa iseljenicima u Izraelu nismo uspjeli uspostavili trajne kontakte jer iza njih nije ostala rodbina u Mostaru.
Svi Jevreji Bosne i Hercegovine koji su preživjeli Holokaust uglavnom su bili u partizanima. Veliki broj su kao izbjeglice, pred naletom fašizma, prošli kroz Mostar koji je u toku rata bio jedina luka spasa za veliki broj Jevreja okupirane Evrope (Austrije, Poljske, Češke, Kr. Jugoslavije itd).
Postojale su dvije olakšavajuće okolnosti koje su uticale da se veći broj izbjeglih i domicilnih Jevreja spasi u gradu na Neretvi.
Mostar je bio pod okupacijom Italijana od aprila 1941 god. koji nisu vršili velike represalije i uspjevali su kontrolisati vlast NDH sprečavajući ubistva i masovne transporte Jevreja i drugih rodoljuba u logore smrti, a što je NDH masovno radila nakon kapitulacije Italije od septembra 1943 god. zajedno sa Gestapoom.
Formiranjem NDH vlasti u aprilu 1941 god. u Mostaru, ulice i trgovi su odmah dobili nova hrvatska imena i počela je primjena rasnih zakona i obaveznog nošenja žute trake za Jevreje.
Mostarci su pokazali veliku dozu saosjećanja sa stradanjem Jevreja pa su Jevreje i jevrejske izbjeglice krili po svojim kućama jer su ih ustaše hvatali i odvodili u logore a najčešće odmah ubijali, takođe su im pomagali u smještaju i prehranjivanju.
Jevrejska vjeroispovjedna sefardsko-aškenaska opština Mostar tokom 1941 i 1942. godine, organizovala je smještaj, prikupljanje i dodjelu humanitarne pomoći za nekoliko hiljada izbjeglica.
Zbog takvog odnosa prema Jevrejima grad Mostar je 1989 godine od Saveza jevrejskih općina Jugoslavije dobio ”Megilu – zahvalnicu” za spašavanje Jevreja u toku Drugog svjetskog rata.
Predsjednik Jevrejske općine od 1941 god. bio je veliki dobrotvor i humanista David Hajon, vlasnik veleprodaje ”Cerala”, koji je uz pomoć ostalih opštinara i izdašnu financijsku pomoć Dr. Jakoba Baruha-Španca iz Višegrada a koji je kasnije postao i narodni heroj, organizovali prijem i smještaj svih izbjeglih Jevreja u Mostaru.
Dat ću Vam jedan primjer njegovog hrabrog angažovanja da bi spasio život moje majke koja je uspjela pobjeći iz Sarajeva uz pomoć svog komšije Muslimana u muslimanskoj odjeći u Konjic sa lažnom ličnom kartom u ljeto 1941, god i sklonila se kod svog daiđe Jerohama Gaona.
Porodica Jerohama Gaona od osam članova, živjela je u Konjicu. Iako su živjeli u italijanskoj okupacionoj zoni početkom 1942. ustaše su ih odvele u sarajevsku Vijećnicu gdje se nalazio sabirni centar za sarajevske Jevreje. Odavde su Jevreje transportovali u logore smrti: Jasenovac, Đakovo, Krušicu, Aušvic itd. Među njima je bila i moja mama sa porodicom Gaon.
Oni nisu odvedeni u logore smrti i ostali su živi zahvaljujući zalaganju Davida Hajona kod italijanskih vlasti da ih ustaše oslobode iz Vijećnice jer je Konjic u italijanskoj okupacionoj zoni tj.u zoni koju su kontrolirali Talijani.
On je uspio da Talijani narede ustašama u Sarajevu da porodicu Gaon i Finci puste iz sarajevske Vijećnice u Konjic a što je značilo sloboda.
Italijanski fašisti su prema tome pokazivali daleko veću humanost prema Jevrejima nego domaći fašistički izdajnici sa kojima su Jevreji živjeli nekoliko vjekova zajedno.
O bježanju iz Sarajeva 1941. god. u Konjic i zatočeništvu u sarajevskoj Vijećnici 1942. godine (punih sedam dana) i dolasku u Mostar, te svom boravku u Mostaru, u kući krojača Miloša Babića koji je i sam bio ugrožen (Srbin pravoslavne vjeroispovijesti) i desetomjesečnom boravku u Mostaru, moja mama Sara rođena Finci mi je često pričala. Moja majka se 1943. godine udala u italijanskom logoru na Lopudu za moga oca Morisa Mandlbauma. Njena priča mi se duboko urezala u pamćenje. Ponavljala bi je često tako da bih samo o tome mogao napisati upečatljivu, istinitu priču pa i cijeli roman.
Italijanska vojna okupatorska vlast uspijevala je uglavnom štititi Jevreje od ustaških fašističkih hordi i folksdojčera koje su povremeno upadali u Mostar vršeći teror, ubistva i odvođenje Jevreja i ostalih rodoljuba iz Mostara.
Kada su ocijenili da više ne mogu vladati situacijom u Hercegovini i Mostaru a ni garantovati bezbjednost za mostarske Jevreje i izbjeglice, organizovali su posebnu željezničku kompoziciju kojom su sve mostarske Jevreje i izbjeglice 17. novembra 1942. god. prebacili u Dubrovnik a odatle brodom u logore na ostrvima Lopud, Vela Luku-Korčulu, Hvar, Kupari.
Nakon šest mjeseci boravka na ostrvima svi Jevreji prebačeni su u italijanski koncentracioni logor na otoku Rab u selu Kampor gdje su 9. septembra 1943. godine dočekali kapitulaciju Italije.
Dolaskom oslobodilačkih partizanskih jedinica na Rab osnovali su ”Jevrejski Rapski partizanski bataljon” u kome su se hrabro borili protiv fašističkih hordi do oslobođenja Jugoslavije 1945. godine. To je bila prva i jedina vojnički organizovana jevrejska partizanska jedinica u toku Drugog svjetskog rata u okupiranoj Evropi.
Zanimljivo je da nisu bili poznati slučajevi osvete Jevreja nad zarobljenim fašistima. Nakon kapitulacije Italije 1943. godine, veliki broj zatočenika i mještana Raba mislili su da je rat završen ali samo nekoliko dana nakon povlačenja partizana ponovno su došli Nijemci a za njima kao šakali ustaše da bi završile pokolj nad preostalim Jevrejima.
Uglavnom, stariji mostarski Jevreji koji se nisu mogli priključiti partizanskim jedinicama ponovnim dolaskom njemačkih i ustaških fašističkih jedinica na otok Rab završili su u logorima smrti: Jasenovcu, Ržanovu, Aušvicu i drugim tako da im se gubi svaki trag jer preživjelih nije ni bilo a ni za grob im se ne zna.
Dan prije nego će biti transportovani u Dubrovnik, u prepunoj mostarskoj Sinagogi organizovana je posljednja zajednička molitva 16. novembra 1942. godine i data su uputstva za odlazak u logore od strane Davida Hajona.
Molitvu u Sinagogi je predvodio David Hajon i Aser Finci iz Sarajeva jer je rabin David Perera (došao iz Jerusalema u Mostar 1929 god. nakon završene ješive) već bio odveden u Jasenovac a njegova žena i četvero malodobne djece ostali su u Mostaru.
Nakon toga potpuno je prestao rad JO Mostar u Mostaru .
U gradu je poslije odlaska jevrejskog konvoja u koncentracioni logor ostala jedna jevrejska porodica koja je prešla na katoličku vjeru i cijelo vrijeme rata pjevala je u katoličkom crkvenom horu (pokrstio ih je biskup fra. Alojz Mišić) i tako su se spasila od sigurne smrti. Jednoga člana je sakrila njegova prijateljica, inače kršćanka, tako da je i on preživio.
Poslije Drugog svjetskog rata mostarska Sinagoga uzeta je na jedan bijedan način od strane Grada Mostara premda u aktu iz 1952. godine stoji ”uz suglasnost Jevrejske općine Mostar kao poklon gradu…”.
Sinagoga je sagrađena 1902-1904. godine a devastirana od ustaških fašista 1943. godine, a u Gruntovne knjige upisana kao vlasništvo NDH 1943 god a što je kasnije poslije rata promijenjeno.
Nakon II svjetskog rata Sinagoga je adaptirana i pretvorena u Pozorište lutaka.
Gubitkom sinagoge skoro u potpunosti je zamro jevrejski vjerski život u Mostaru a i rad JO Mostar svodio se na podjelu humanitarne pomoći.
Na zgradi Pozorišta lutaka i danas se nalazi spomen ploča koja nas podsjeća da je to nekada bila Sinagoga.
I danas građani Mostara rado se sjećaju naše Sinagoge i jevrejskih porodica koje su živjele u blizini Sinagoge kao dobrih komšija.
Mostarsku sinagogu Mostarci su uvijek voljeli i zvali od ljubavi Havra iako nije bila baš mala.
Prilikom miniranja Pravoslavne crkve u Mostaru 1992 godine, zbog blizine bivša Sinagoga teško je oštećena. Grad Mostar je uložio znatna sredstva za njenu sanaciju i u njoj ponovo djeluje Pozorište lutaka. Na objekat je postavljena ista ploča sa natpisom o poklonu 1952 god.
Do 1992 godine kao što sam već rekao Jevrejska opština Mostar bavila se uglavnom podjelom humanitarne i novčane pomoći koja je dolazila preko SJO Jugoslavije, a djeca su išla na zajednička ljetovanja na more i to je bila sva aktivnost JO.
Jevrejska opština Mostar kao i njeni članova nisu se posebno eksponirali u vjerskom i nacionalnom pogledu, a i sistem u kome smo živjeli nije stimulisao, ali nije ni zabranjivao bilo kakvu aktivnost na vjerskoj ili nacionalnoj osnovi.
Članovi Jevrejske općine Mostar između dva posljednja rata u potpunosti su se asimilirali u postojeći građanski sistem rada, razmišljanja i života u SFR Jugoslaviji tako da su bili ugledni političari, sindikalni rukovodioci, direktori, inžinjeri, službenici, automehaničari, sportisti, humanisti, ljekari, sudije, advokati, zanatlije, profesori, novinari itd ali nisu bili afirmisani kao jevrejski intelektualci ili kao jevrejski aktivisti u političkom životu Mostara i Hercegovine.
Nitko od članova nije bio neobrazovan. Uglavnom su živjeli u mješovitim brakovima, a djeca su sticala minimalnu vjersku naobrazbu od roditelja ili Jevrejske zajednice. Jedino smo se međusobno upoznavali prilikom prazničnih putovanja i okupljanja u: Sarajevu, Zagrebu, Beogradu, Novom Sadu, Subotici. Tada bi se upoznavali, učili jevrejske pjesme i dolazili u dodir sa jevrejskom kulturom.
Ovakav način života ostavio je znatne posljedice na cijelu posljeratnu generaciju mostarskih Jevreja tako da smo trebali ponovno postati Jevreji učiti običaje i molitve a na Šabat ići u Sinagogu to jest, trebali smo ”od Jevreja napraviti Jevreje”.
Početak rata 1992. godine u BiH Jevrejska općina Mostar dočekala je organizaciono, financijski i tehnički nespremna za novonastalu situaciju, koju i pored svih predviđanja, nismo mogli očekivati da će biti u tako brutalnom obliku nastavljena.
Zbog novonastale ratne situacije izabrano je novo aktivno hrabro i samosvjesno mlađe rukovodstvo JO Mostar koga su sačinjavali: Zoran Mandlbaum – predsjednik, Jozef-Joža Danon podpredsjednik, Rozić Erna, Žiga Mandlbaum i Šarlota Papo kao članovi Upravnog odbora.
Organizacija je bila primjerena novonastaloj situaciji što se u narednom periodu pokazalo kao ispravno jer smo obezbjeđivali hranu, oslobađali članove i građane iz zatvora, ulazili u logore, prenosili poštu i humanitarnu pomoć kome je trebalo, prebacivali građane u R Hrvatsku izdavali uvjerenja o jevrejskom porijeklu za izlazak iz Mostara itd. Cijeli rat su nas veoma svi uvažavali zbog naše aktivnosti.
Potpunio smo izgubili veze sa Beogradom i Sarajevom tako da smo bili upućeni na same sebe i JO Split.
Do početka posljednjeg rata u Mostaru je živjelo 128 članova Jevrejske općine Mostar da bi taj broj usljed ratnih dejstava opao na tridesetak članova koji su dočekali kraj rata. Procentualno gledano i ostalih građana Mostara nije više ostalo u gradu (Hrvata i Bošnjaka a Srba znatno i manje).
U toku rata 1992-1995 god. veći broj jevrejskih porodica iselile su se u Izrael, Kanadu, Njemačku, Englesku, Hrvatsku, Srbiju, Švedsku… gdje uglavnom i danas žive.
Još uvijek nema tendencije za njihovim povratkom u Mostar a što je isključivo zbog ekonomskih razloga i nedostatka zaposlenja u Mostaru.
U stranim zemljama svi su se dobro snašli i imaju sve ekonomske uslove za dobar život i zato se ne vraćaju uglavnom svi imaju veliku nostalgiju za Mostarom i BiH.
Djeca studiraju, uklopila su se u sredine u kojima žive već 15 godina i poprimili su druge navike života tako da je upitan i njihov skori povratak u Mostar.
Zahvaljujući osjećaju solidarnosti, poštenom i ispravnom radu rukovodstva JO Mostar za dobrobit svih građana, ratom nastradalog grada Mostara, bili smo i ostali poštovani u cijelom Mostaru kako u ratu tako i nakon rata.
Ovo je prvi rat u kome Jevreji nisu bili direktna meta za progon nego su i sami pomagali svim onima kojima je ta pomoć u tom trenutku bila potrebna ne gledajući na vjeru i naciju. Osjećali smo svu nepravdu koja se čini građanima Mostara Bošnjacima i Srbima a njihov progon uzrokovan je isključivo iz vjerskih i nacionalnih razloga.
Svjedoci smo kada su 1993 godine iz svojih stanova nasilno izbacivane naše komšije Bošnjaci, nasilno utjeravani u kamione i zatvarani u logore samo zato što su bili Bošnjaci a mi im nažalost nismo mogli pomoći u tom trenutku.
Sa njima smo iskreno saosjećali jer smo i mi i sami to više puta preživjeli u proteklim stoljećima, a vrlo dobro znamo šta znači genocid nad nedužnim i nevinim ljudima.
To je bila inspiracija za naš iskreni ljudski i humanitarni rad da bi smo tim ljudima olakšali život jer u njima smo prepoznavali svoju vjekovnu sudbinu.
Lično vjerujem da u toku ovog rata 1992-1995 godine nismo doživjeli prinudna iselenja, ubitstva i ostale progone vezane za vjeroispovjest i nacionalnost zahvaljujući tome što imamo državu Izrael koja se odmah stavila u zaštitu svih Jevreja koji su živjeli u bivšoj Jugoslaviji i Svjetskom jevrejskom kongresu čiji su aktivisti (Jehiel Bar-Haim / Yechiel Bar-Chaim) uvijek bili prisutni na ovim područjima.
Mogli bismo reći da smo bili čak i privilegovani jer nismo doživjeli progone a ni koncentracione logore i masovna ubistva koja su većina građana Bosne i Hercegovine doživjeli.
U vremenu kada je istočni dio grada bio u potpunoj blokadi i zbog toga je vladala velika glad, Jevrejska općina Mostar snagom i voljom svojih hrabrih članova uspjela je probiti medijsku i vojnu blokadu i organizovati prve konvoje hrane sa takozvanog zapadnog u istočni dio grada gdje su živjeli uglavnom protjerani Bošnjaci Mostara i drugih gradova Hercegovine. U toku najvećih ratnih dejstava rata 1993-1995 god obezbjedili smo i prebacili preko 106.000 kg. hrane koja je u to doba bila strateški ratni materijal i na hiljade pisama, čime smo domaćim i stranim političarima pokazali veliku svijest o solidarnosti, kao i svu besmislenost rata.
Humanitarnu i drugu vrste pomoći dostavljali smo i toku 1995 i 1996 god. kada je bio relativan mir a ograničena sloboda kretanjima Bošnjacima i Srbima. Po izjavi većeg broja građana ta ih je hrana spasila od sigurne smrti.
Na čelu konvoja bio je kamion sa izraelskom i Joint-ovom zastavom i niko nas nije smio zaustaviti jer su imali poštovanje prema Izraelu a u vozilima je bilo najuže hrabro rukovodstvo JO Mostar: Zoran Mandlbaum, Jozef-Joža Danon, Zigmund-Žiga Mandlbaum i Erna Romano-Rozić i to im sigurno Mostar nikad neće zaboraviti a zahvalnost nam i poslije petnaest godina građani izražavaju kad nas sretnu na ulici.
Ovo je bila najbolja pomoć i podrška JO Mostar našim sugrađanima u Mostaru čime smo im pokazali da nisu zaboravljeni niti napušteni, a merhametluk i vjekovna komšijska pažnja koja je uvijek vladala u Bosni i Hercegovini nije uništena i zaboravljena. Pokazali smo da se o njima brinu njihovi sugrađani Jevreji koji su animirali i druge građane Mostara da im pomognu u hrani, gorivu i odjeći koju nisu imali jer su bili protjerani iz svojih stanova.
Želja da pomognemo našim sugrađanima, iako smo svi mogli otići na sigurno u treće zemlje, bila je u našoj vjerskoj i nacionalnoj tradiciji a naše svete knjige nas uče da: ”Ako spasiš jedan život, spasio si čitav svijet ako uništiš jedan život uništio si cijeli svijet”. Ovo je zapisano 1999. godine na: ”Memorijalnom spomeniku žrtvama Holokausta Jevreja Mostara 1941-1945 godine”. Zahvaljujući našem ratnom angažovanju ostali smo upamćeni kod svih sugrađana u pozitivnom smislu, što se odrazilo i na posljeratni pozitivan razvoj Jevrejske opštine Mostar koja je imala svesrdnu podršku Gradske uprave grada Mostara u vrijeme dok je gradonačelnik bio gosp. Safet Oručević (1994-2001 god.) tako da od tada pa do danas rad i aktivnost naše opštine ide uzlaznom linijom.
Od 1994. uz potpunu podršku društvene i političke zajednice Grada Mostara na Jevrejskom groblju počeli smo obilježavati Jom Hašoa uz prisustvo velikog broja naših sugrađana. To je učinjeno prvi put u gradu Mostaru od 1945 godine a posebno je značajno naglasiti prisustvo gradonačelnika gosp. Safeta Orućevića sa svim svojim ministrima, počevši od 1994 god do kraja svog mandata.
Zahvaljujući pozitivnom društvenom i političkom okruženju u kome se nalazila Jevrejska opština Mostar nakon tek završenog rata (već 1994 god. obilježen je Jom Hašoa) i zahvaljujući ugledu stečenom u najtežim ratnim trenucima po grad Mostar, imali smo osnovu za planiranje razvoja i budućnosti rada Jevrejske općine Mostar.
Odlazili smo u Split za naše praznike na zajedničke molitve i druženje gdje su nas dočekivali vrijedni članovi Židovske općine Split na čelu sa predsjednikom Edom Tauberom a i mi smo počeli djelovati kao članovi Jevrejske opštine Mostar u posljeratnim uslovima.
|