Prof. dr Ismet Dizdarević
DOPRINOS RIZVIĆEVOG
KNJIŽEVNOISTORIJSKOG I KNJIŽEVNO-
KRITIČKOG OPUSA PSIHOLOGIJI
UMJETNIČKOG STVARALAŠTVA
Suptilna analiza literarnih ostvarenja |
Psihološka
analiza Rizvićevih književnoistorijskih i književnokritičkih djela jasno pokazuje
koliko je on, u metodološkom pristupu i interpretaciji ostvarenja poznatih književnika
njegovog vremena i ranijih vremena, doprinio razvoju psihologije stvaralaštva.
Iz analize Rizvićevih kritičkih opservacija crta ličnosti i ostvarenja
književnika, vidljivo je koliko je on poznavao dostignuća savremene psihologije i koliko
je dobro sagledavao mogućnost njene primjene u analizi sadržaja i forme određenih
literarnih ostvarenja. Njegova znalačka i suptilna primjena psiholoških spoznaja u
tumačenju osobina ličnosti i djela stvaraoca je korisna i za književnost i za naučnu
psihologiju. U posebnoj psihološkoj disciplini psihologiji umjetnosti - se takođe,
odgovarajućim naučnim metodama, analiziraju isti činioci stvaralaštva: sposobnosti
i osobine ličnosti stvaraoca, proces stvaranja i produkti stvaranja - umjetnička djela.
Znalačka primjena psiholoških spoznaja je važan doprinos Rizvića psihologiji
ali nije i jedini. Muhsin Rizvić je, u svojim psihološkim analizama
romana, pripovjedaka, pjesama i drugih žanrova književnosti, išao i dalje. Ukazivao je,
a što je još važnije, na originalnije pristupe u tumačenju literarnog stvaralaštva i
to ne samo u njegovim estetskim dimenzijama, već i u drugim.
U psihološkoj ocjeni ukupnog književnoistorijskog i književnokritičkog opusa ne
treba zaboraviti i njegov konstruktivni opći pogled na prirodu relacija izmedu
nauke i umjetnosti, posebno na odnose izmedu psihologije i književnosti. U
kvalitativnoj analizi njegovih studioznih tumačenja književnih djela, posebno u radovima
u kojima je, u naslovu naznačena psihološka intencija, osjeća se Rizvićev
tanani senzibilitet za nijanse sličnosti i razlika izmedu psihološkog i estetskog
poimanja sadržaja i forme književnog djela. Osnovni cilj literarnog stvaralaštva jeste
estetski doživljaj. Rizvić polazi od toga ali ne ostaje samo na tom
cilju. On podrazumijeva, što je vidljivo iz njegovih analiza, i druge ciljeve književnog
stvaralaštva: spoznajne, komunikativne, emocionalne, motivacione pa, čak, i
pragmatičke. Rizvić ne sagledava estetski doživljaj samo kao estetsku
i perceptivnu ljepotu, već u dubini tog doživljaja, on nazire i kognitivnu i emotivnu i
kunativnu poruku. I analiza metoda i postupaka koje Rizvić koristi u
tumačenju književnih djela pokazuje da on ne misli da cilj umjetnosti otkrivanje
i stvaranje lijepog, a nauke otkrivanje objektivne istine.
Obično se misli da je izražavanje bitna karakteristika umjetnosti a ne i nauke. Isto
tako istraživanje i interpretacija nisu bitne potrebe samo nauke, već i umjetnosti.
Nauka i umjetnost imaju mnogo dodirnog ali i različitog. I u nauci i u umjetnosti ima
novih spoznaja ali i promašaja, jasnih i hipotetičkih naslućivanja, racionalnog i
imaginarnog, apstraktnog i konkretnog. Širina Rizvićevog stvaralačkog
duha se ogleda upravo u sposobnosti sagledavanja i ovih razlika i sličnosti, u tretmanu
ljudske prirode, u psihologiji i književnosti. |
Ekrem Handžić - Šipci |
Koliko je Muhsin Rizvić, u svojim kritičkim analizama, blizak
naučnom, psihološkom tumačenju intimnog svijeta čovjeka i mnogostrukih uticaja na
njega izvan njega, vidljivo je iz njegovog cjelokunog ostvarenja a, naročito, iz njegovih
izvanrednih psiholoških analiza publikovanih u knjigama ”Iznad i ispod
teksta”, ”Bosanskohercegovačke književne studije” i ”Bosanski Muslimani u
Andrićevu svijetu”. Dublja psihološka analiza svih radova Muhsina
Rizvića bi otkrila mnogo onoga što bi moglo koristiti psihologiji, posebno
psihologiji stvaralaštva, ali takav poduhvat podrazumijeva duži studiozni rad i
angažovanje većeg broja psihologa. U ovoj prilici mi ćemo se, samo ilustracije radi,
zadržati na jednom broju njegovih radova, posebno na onim u kojima Muhsin Rizvić
najviše govori ”jezikom psihologa”. I naslovi tih radova - ”O
lirsko-psihološkoj strukturi sevdalinke”, ”Prenapregnuta čulnost kao opsesija
književnog izraza”, ”Tri faze u razvitku psihološke proze Meše Selimovića”,
”Svlačenje duše”, ”Prisjećanja o Ćatiću - pjesniku i patniku” i ”Traume
djetinjstva i zavičaja u poeziji Anđelka Vuletića”. U okviru razmatranja Rizvićevog
psihološkog tumačenja književnih radova poseban značaj, za psihologiju
ličnosti, ima Rizvićeva karakterizacija ličnosti Ive Andrića
u njegovom kapitalnom djelu ”Bosanski Muslimani u Andrićevu svijetu”.
U toku analize Rizvićevih psiholoških tumačenja književnih
ostvarenja navedenih djela stalno smo se iznova uvjeravali da takve analize može da pravi
samo osoba koja, pored solidnog teorijskog znanja, ima i razvijen umjetnički
senzibilitet. Rizvićeve kritičke opservacije nisu samo
predstave i osjećanja koja se javljaju pri recepciji književnog djela, već to su
originalne interpretacije koje, iako ostaju u okvirima analiziranog djela, proširuju,
pa, čak, i prevazilaze konceptualne ideje autora. U ovakvim slučajevima, očito je, radi
se ne o rutinskoj već o stvaralačkoj interpretaciji. Da li je Rizvić
poznavao savremene psihološke teorije stvaralaštva? Na ovo pitanje je teško
kategorički odgovoriti mada određene činjenice govore da ih je mogao i poznavati ako ne
sve a ono, bar, najvažnije. Sudeći prema čestini psiholoških termina koje je koristio
pri analizi, moguće je tvrditi da mu gledišta geštalt teorije i psihoanalitičke
teorije nisu bila strana. U analizi poezije Anđelka Vuletića Rizvić
ukazuje na korijene njegovog stvaralaštva, na traume djetinjstva i zavičaja. U
tumačenju stvaralaštva Anđelka Vuletića osjeća se Rizvićeva
sklonost psihoanalitičkom interpretiranju stvaralaštva i ličnosti stvaraoca. Na jednom
mjestu Rizvić piše: ”Još u romanu Gorko sunce došao je do
izražaja sukob neprilagođene ličnosti i njene ljudske i istorijske sredine, u svome
zaoštrenju podignut do bola. Ovo djelo je proklamovalo protest protiv svih
oblika skučavanja individualne slobode, protiv njenog ograničavanja kanonima morala,
porodice, konvencionalnog reda i društvenih normi ponašanja. Zažešćeno udarima sunca
i gorčinom hercegovačkog zmijskokamenog pejsaža, sa jedinstvenom oslobođenošću
čula i emocija, ovo djelo je otvorilo potencijale kontrapunktiranja svijesti i
podsvijesti i otkrilo autora kao misaono-poetskog pripovjedača. Rastakanje
konvencionalnog morala, razbijanje nasljedenog načina mišljenja o seksualnim mitovima Vuletić
je nastavio i u romanu Drvo s paklenih vrata, da sa svojim
psihoanalitičkim poniranjem u egzistenciju bića produži i u romanu Deveto čudo
na istoku.” Klasično i savremeno psihoanalitičko tumačenje procesa i
produkata stvaranja se ne razlikuje mnogo od ovakvih tumačenja. U tumačenju razvoja
ličnosti psihoanaliza naglašava presudnu važnost ranog djetinjstva. U Rizvićevom
tumačenju poezije i proze Anđelka Vuletića nalazimo slična tumačenja
korijena njegovog književnog stvaralaštva. U kontekstu širih interpretacija
stvaralaštva Anđelka Vuletića izdvojili smo ovaj opis: ”U tom
raskršću javlja se elemenat zemlje kao stabilna pojavnost i svijest o sopstvenom
identitetu, zemlje koja humano nadomješta pjesnikova životna sirotišta i priviđenja iz
djetinjstva, varke iz zrelog doba.”
U tumačenju odnosa izmedu ličnosti pisca i njegovog djela, Rizvić
koristi poznati psihoanalitički mehanizam odbrane ličnosti - projekciju.
U objašnjavanju razloga Andrićevih pogrešnih percepcija o Bošnjacima Rizvić
ukazuje na osobne korijene ovih pogreški. Andrićevi stavovi o Bosni i Bošnjacima su
projekcija njegovih osobina i psiholoških procesa koji se odvijaju u njegovom osobnom,
intimnom svijetu. U psihološkoj interpretaciji veza izmedu likova i scena sa
”obilježjem paranoje, sado-mazohizma, maničko-depresivnih stanja” i ”psihopatoidne
strukture i umjetničke sklonosti Andrićevog intimnog bića koje se oslobadalo
vlastitih destruktivnih napona kreiranjem takvih prizora i likova u romantičarskoj
integraciji sveopće mržnje i scenama nasilja i mržnje” Rizvić se
pita: ”Zašto je Andrić pripovjedački stvarao upravo takve nastrane
patološke likove i scene užasa, a ne neke drukčije, suprotne njima? Odgovor može biti
samo: po unutarnjem psihotičnom nagonu i neodoljivom mračnom afinitetu vlastite
duše, koji je bio sukladan s njima kao njenim duhovnim otiscima i dvojnicima. A
da je u suštini svih njegovih trauma, pored psihološkog bio i moralni, t.j.
socijalni kompleks, koji je udvajao njegov život na onaj javni i onaj lažni da
bi mogao egzistirati i imati usjeha u karijeri, i onaj intimni, pravi, iracionalni,
ispunjen strahom i kajanjem zbog neke vlastite krivice...” Zašto Andrić
nije ublažio stravičnu scenu nabijanja na kolac iako je njegova žena
od njega to tražila? Rizvić ističe da Andrić ne
želi da preispituje moralno-estetski učinak ove scene, već pokazuje ”upornost
podsvjesnog nagona i izvjesnu polemičku kapricioznost”. Ovakvo ponašanje
otkriva pravu prirodu Andrića. ”Unazadni raspon Andrićeve psihe
- ističe Rizvić - od ovih iskaza prema ranim osjećanjima straha i
skrivanja predstavlja niz ’znakova’ za analitičko-psihološki pristup ovom piscu,
koji, u dodiru sa njegovim ponašanjem u životu, indicira jedno paranoidno stanje
njegovog unutarnjeg bića.” Rizvić ukazuje i na simptom
neurotičkog straha koje je ispoljavao Andrić i koji su, očito je, uticali na
prirodu njegovog stvaranja. U dokumentarnoj karakterizaciji ličnosti Andrića
Rizvić ukazuje na način tumačenja srodnih ponašanja u Freudovom
učenju riječima: ”Freud je objašnjavao neurotički, bezrazložni strah
pomoću libida, praznim seksualnim uzbuđenjem bez cjelishodnog olakšanja, ili seksualnom
uzdržljivošću, pri čemu se vrši transformacija neiskorišćenog libida u prividni
realni strah, tako da se neznatna spoljna opasnost uzima u zamjenu za zahtjev libida.” |
Ibrahim Novalić - Iz starog zavičaja |
U psihološkoj studiji ”Tri faze u razvitku psihološke proze Meše
Selimovića” Rizvić ispoljava izraziti senzibilitet u tumačenju unutrašnjeg
svijeta likova u djelima Meše Selimovića, literarnu nadarenost u opisu
nijansiranih okolnosti u kojima se nalaze obični, svakodnevni ljudi i serioznu
studioznost u psihološkom praćenju faza u razvoju psihološke proze Meše
Selimovića. Na početku studije Rizvić ukazuje na važnu
psihološku spoznaju koja je vezana za umjetnički rast Meše Selimovića
a koja ima i šire psihološko značenje. U toku praćenja proze Meše Selimovića
”prema hronološkom redu stvaranja, zapaža se sve više potiskivanje elemenata
objektivnog faktografskog postupka i preovladivanje psiholoških faktora kao umjetničkih
oblika kroz koje pojedinac u djelo prenosi dio svoje ličnosti na objekte koji se nalaze
van njega.” Rizvićeva analiza stvaralaštva Meše Selimovića je za
psihologiju, posebno za psihologiju stvaralaštva, od posebnog značaja. Za
ilustraciju prezentirat ćemo samo neka karakteristična psihološka zapažanja Muhsina
Rizvića: ”objektivni postupak razmatranja kolektivne psihologije u bloku,
davno je prevaziđen u psihološkoj prozi”; ”Selimovićev
psihloškoanalitički metod pokazuje ovdje jednu dimenziju koja ga spasava od
formalizma i opasnosti da postane sam sebi cilj i zadovoljenje privatnog piščevog
interesovanja”; ”Psihološki aspekt kompleksa adaptacije, koja može biti prihvatanje,
odbijanje ili izbor nekog trećeg, vlastitog puta kristalisalo se i u Selimovićevom
romanu u samom trenutku prelaza, zastanuća, kada se sukobljavaju sile inercije i
otpora”; ”A problem otuđenosti zbog nemogućnosti, ili tačnije
nesposobnosti prilagođavanja ne postavlja se više ni u sociološkom ni u filozofskom
vidu, nego samo psihloški”; ”Racionalnost psihološkog kazivanja ublažena je
stilizacijom emocionalnih ekspresija, umjetničkom sugestivnošću odabranih događaja.”
U analizi Selimovićevog romana Tišina Rizvić govori o tri
oblika psihološkog relativizma. Prvi oblik relativizma je psihološko
mimoilaženje. Drugi oblik psihološkog relativizma se izražava ”kao mimoilaženje
života i čovjekovog pojma o njemu”, a treći oblik ”psihološkog relativizma jeste
relativizam trenutka, momentalne psihološke situacije u samoj ličnosti”. Tumačenje Selimovićevog
proznog stvaralaštva na temelju tri oblika psihološkog relativizma takođe pokazuje
koliko je Muhsin Rizvić respektirao psihološki tretman u književnosti.
Selimovićev opis ličnosti, u tumačenju Rizvića, se
doživljava psihološki uvjerljivo. I kada bi se eksperimentalno provjeravale kritičke
opservacije Rizvića vjerovatno bi se dobili rezultati u koje ne bi
sumnjali čak psiholozi koji su manje skloni fenomenološkom tumačenju ličnosti.
Personolozi bi mogli, na analizama Rizvićevih psiholoških opservacija,
potvrđivati ili, bar, ilustrirati svoja naučna shvatanja o ličnosti. Tako, na primjer,
u tvrdnji Muhsina Rizvića da ”reagovanje čovjeka nije zasnovano na
čvrstim i strogo određenim temeljima, ono zavisi od veoma složene unutrašnje
emocionalno-psihičke dispozicie, koju ni on sam ne može uvijek nazrijeti, ali može
osjetiti njene ponekad veoma daleke posljedice” - sadržano je i naučno uvjerenje o
psihološkoj zasnovanosti takve tvrdnje. U konačnoj, psihološkoj evoluciji procesa i
ishoda stvaralašatva Meše Selimovića, Muhsin Rizvić
konstatira da se svi oblici psihološkog relativizma nalaze u Magli i mjesečini
koja je, kako ističe Rizvić, najveća razina Selimovićevog psihološkog
postupka. Pripovjetka Magla i mjesečina je ”suma
Selimovićevog psihološkog iskustva relativizma do psihologije - igre. Pomoću
elemenata - ističe Rizvić - psihološke izvjesnosti, s kojima je on
dosada operisao, on i ne može ići dalje. Da bi njegov sistem psihičke motorike dobio
svoju potpunost, preostaje mu još traganje i po regionima podsvijesti i eksperimenat sa
nagonom, koje je on u svojoj pripovjedačkoj prozi više naslućivao nego što ih je
uzimao u ozbiljan tretman.” Psiholozi, posebno psiholozi koji istražuju psihološke
dimenzije stvaralaštva, ne bi mogli osporiti ni dovesti u pitanje ovu prognozu razvoja Meše
Selimovića, izrazito talentiranog književnika.
U konačnoj ocjeni naučne vrijednosti psiholoških analiza Muhsina
Rizvića moguće je, pored izrečenog, izreći i još pohvala o njegovoj
studioznosti, psihološkom znanju i širini i fleksibilnosti njegovog uma. Rizvić
u svojim analizama, konzekventno ostvaruje postupak koji uveliko podsjeća na postupak
koji psiholozi, u svojim tumačenjima umjetničkog stvaralaštva najčešće primjenjuju. Rizvić
u kritičkim opservacijama ukazuje ne samo na očigledne već i na dublje, latentne
karakteristike djela. Prilikom proučavanja radova Muhsina Rizvića
moguće je nazrijeti i stav prema čitaocu, naziranje njegove receptivne sposobnosti i
rezistentnosti prema dociranju. Rizvić ukazuje na estetske i psihološke
dimenzije djela, ali ne želi da nameće svoj sud, svoje viđenje djela, već želi da
čitaocu omogući da bolje i svestranije sagleda analizirano književno djelo. Psiholozi
ukazuju i na važnost poznavanja sposobnosti i osobina ličnosti i autora i kritičara.
Psiholozi ističu da vrsni kritičari imaju visok količnik inteligencije, zrelost,
životno iskustvo, izraziti senzibilitet za ljudsko, razvijen osjećaj za kvalitet. Ove i
druge osobine ispoljavao je Muhsin Rizvić. Iz njega je zračilo znanje i
stvaralačka energija, stvaralački nemir i duhovna toplina. Psiholozi kažu da je
stvaralački kritičar ”produžen pisac”. Muhsin Rizvić je, sudeći po napisanoj i
izgovorenoj riječi, istinski stvaralački kritičar. |
|
