Uloga franjevačkog reda u kulturnoj historiji Bosne i Hercegovine je veoma velika i značajna, a zbog značaja za izgradnju multilateralnog duha naše zemlje, reći ćemo nekoliko riječi o nastanku, razvoju i doprinosu franjevaca za ukupni kulturni život zemlje.

Franjo Asiški se rodio 1182. god. u Asiziu, u imućnoj trgovačkoj porodici. Iz njegove rane mladosti ima malo sigurnih historijskih podataka: negdje oko 1206. god. je doživio religiozno obraćenje i javno se, pred biskupom, odrekao ”roda i posjeda”, povukavši se u asketski život crkvica u okolici Asizija. Brzo je stekao veći broj pristalica iz reda prosjačkog stanovništva; 1208. god on je napisao pravila i propise za svoju braću čime se osniva Red male braće (Ordo Fratrum Minorum).

1212. god. Franjo putuje u Siriju (tad svraća u Dubrovnik) a iste godine sa sv. Klarom osniva franjevački red za žene (Klaristice). 1213/1214. god. putuje po Maroku, 1219. je u Svetoj zemlji gdje širi propovjedi među muslimanskim stanovništvom u želji za mučeničkom smrću. Nakon povratka u Asizi utvrđuje nova Pravila reda (1223. god), koja za red važe i danas.

Umro je 3.10.1226. i sahranjen pred Asizijem, 1228. god je proglašen Svetim.

Red se širio izuzetno brzo među siromašnim slojevima: do 1212. se širi po Umbriji, do 1220. po Toskanji i Emiliji Romanji, a onda po čitavoj Italiji.

Franjevci u toj prvoj fazi grade svoje samostane pokraj gradova, ali ne ulaze u grad. 1217. je franjevački red toliko narastao da se već dijeli na provincije koje odgovaraju teritorijalnoj podjeli Italije.

1221. god se šire preko Alpa u Teutoniju, 1223. u Englesku, 1224. u Prag. 1226. god. red ima 12 provincija, 1232. god. 32 provincije (oko 1238. god je osnovana Franjevačka provincija ”Sclavoniae”).

Polovinom 13. vijeka izbija ozbiljna kriza: sukob franjevaca i dominikanaca oko Pariške univerze je završio tek 1279. god. sklapanjem kompromisa.

Zatim izbija sukob između franjevaca i svjetovnog klera oko ”preotimanja” vjernika: sukob je završen 1312. god. Opštim koncilom u Vienni gdje su franjevci dobili mjesto u Crkvi i povlastice i usmjereni na borbu protiv heretika, dok je svjetovni kler dobio područje administracije u Crkvi.

God. 1316. u Italiji je već 567 franjevačkih samostana, u Francuskoj 247, u Njemačkoj 203, u Dalmaciji 22.

U 15. vijeku unutar reda izbija sukob i polarizacija na strože (opservanti) i blaže (konventualci); taj sukob će potrajati do početka 16.vijeka (od opservanata će 1525. biti formiran još stroži franjevački red - kapucini ).

Nakon toga red nema unutrašnjih sukoba, ali je ”u opasnosti” od brojnih ratova u Evropi, pokreta reformacije, prosvjetiteljstva, te revolucija 18. i 19. vijeka, pa će broj franjevaca naglo opasti (kao i ostalih redova ); 1897. posljednju reformu reda izvršio je papa Leon XIII (”Unio Leoniana”), po kojoj ostaju da djeluju 3 reda: Mala braća (OFM), Mala braća konventualci (OFM conv.) i Mala braća kapucini (OFM cap.)

Ispočetka, Franjo Asiški je i sam bio protivnik svake gradnje samostana, stavljajući u žižu akcije propovjedanje, i to propovjedanje ”in via” (propovjedanje bez materijalne koristi, onim najsiromašnijim slojevima koji su stalno na putevima: sirotinji, propalim vitezovima, križarima s povratka iz vojnih pohoda, seljacima, lutalicama svih vrsta..); no, ubrzo će i sam Franjo uvidjeti da praksa zahtjeva izgradnju samostana, pa su pragmatični franjevci samostane proglasili vlasništvom Svete stolice a oni će ih samo koristiti. Tako je Franjo dozvolio izgradnju samostana, ali pod uslovom da oni budu ”na putu” - franjevački samostani su se, zato, i gradili na: raskrsnicama puteva, u blizini gradova (npr. Arezzo, Peruggia), na brdima (La Verna), na ušćima rijeka (Duero kod Torina), u lukama (Barcelona), na prevojima brda (Ascoli) - dakle, samostani su izvan grada a (i sveprisutni u gradu; u gradu im je polje djelovanja, a samostan služi za odmor, njih i putujućih vjernika...

No, zbog opšte nesigurnosti tog doba, franjevci će svoje samostane naseljavati ubrzo unutar gradskih zidina i to, po pravilu, kraj gradskih vrata (”na putu”), ili na najprometnijoj gradskoj cesti. Taj način gradnje samostana u gradovima počeo je još za Franjina života, 1220. god., kad je u Veneciji sagrađen samostan ”In Vineis”; u Messini je 1222/1223. sagrađen samostan unutar grada, kraj gradske kapije; u Komposteli samostan ”300 koraka od grada”; u Toursu 1224. god., a iste godine u Palermu, 1230. u Parizu itd. Taj proces je naročito jak nakon Franjine smrti, a od sredine 13. vijeka sami vladari i knezovi, ali i biskupi, poklanjaju franjevcima crkve u gradovima. Tako 1256. god. u Milanu biskup oduzima benediktincima crkvu i poklanja ju franjevcima (Santa Maria Maioris), a isti je slučaj i sa crkvama sv. Feliksa i sv. Nabora u Milanu, a u Riminiu sami franjevci kupuju crkvu od gradskih vlasti.

Krajem 13. vijeka franjevci su u žiži velikog talasa urbanizacije Evrope i oni nalaze mjesta za izgradnju svojih samostana u svim gradovima čime su, definitivno, postali jak segment urbane sredine u Evropi.

Tokom strašne epidemije kuge u Evropi (1348. - 1352.) franjevci su, zbog svoje zbilja velike požrtovnosti i brige oko bolesnih, pridobili opšte simpatije gradskog stanovništva i počeli graditi svoje samostane po svim evropskim gradovima.

U toku 15. vijeka u periodu političkih borbi gradova i feudalaca, franjevci dobivaju potpore za izgradnju samostana od gradskih vlasti - tada oni, znači, postaju i važan politički faktor (mada se nisu izravno bavili politikom) oko kojih se otimaju politički protvnici, a sve zbog velikog respekta kojeg su franjevci uživali kod širokih narodnih slojeva.

Iz same djelatnosti i funkcije franjevačkog reda proistekao je i način gradnje, odnosno raspored prostorija u njihovim samostanima: osnovni prostori svakog samostana su klaustar (kloster), crkva, sakristija, kuhinja, konoba i dormitorij (ćelije). Prema prilikama, tu su i dopunski sadržaji: kapitul, bolnica (valetudinarij), hospicij, apoteka, biblioteka, arhiv, gospodarski objekti. Svi su ti prostori uglavnom u prizemlju, osim ćelija koje su, po pravilu, na spratu. Svi ti objekti su im bili potrebni iz njihove prakse jer su franjevci sami liječili bolesne članove, sami se školovali, pisali knjige...

Po pravilu, oni imaju i svoj vodovod, brojne radionice itd. Veličina samostana je varirala zavisno od broja braće koja su u njima obitavala: u većim gradovima (Asiziju, Bolonji, Veneciji, Firenci, Milanu ) mogli su primati 50-100 redovnika itd.

Od njihove funkcije zavisilo je i ukrašavanje pojedinih dijelova samostana: objekti za javnost i propovijedi su najviše ukrašavani (crkva, sakristija, kapitul), dok gospodarske zgrade i dormitorij uopšte nemaju ukrasa.

Franjevački samostani su se, od Franjina vremena, gradili na prometnim mjestima, na raskrsnicama, u gradovima (kraj gradskih vrata) - dakle, na mjestima stalnog protoka ljudi. Samostani će u gradovima, pored katedrale i gradskog trga, postati dominantna mjesta gradskog bitisanja, a franjevački red se ne povlači u sebe, nego se otvara prema puku, ulazi u svijet i radi. To je Franjina deviza da se franjevci sami finansiraju sopstvenim radom (nadničenjem a kasnije otvaranjem sopstvenih radionica i apoteka, gdje su proizvodili voštane svijeće, lijekove, mehleme...). Franjevci su pogrešno nazvani prosjačkim redom; tačniji naziv je propovjednički red, jer je to bila njihova osnovna djelatnost.

Treba reći da je franjevački samostan, za razliku od benediktinskog koji se širi horizontalno (jer su oni bili vezani za zemljišni posjed), organiziran i građen vertikalno građen je na sprat, a negdje i na dva. U prizemlju su prostori za javnost, na spratu redovnički prostori.

Onog časa kad su prihvatili grad kao svoju životnu sredinu, franjevci su postali ”gradski ljudi”, dakle elementi urbanizacije Evrope, jer franjevci nisu bili pasivan nego aktivan element rasta gradova. Urbani način življenja franjevačkog reda objasnio je sv. Bonaventura - on je uredio intelektualnu stranu reda; napisao je i 2 biografije Franje Asiškog, 1262. i 1263. - on navodi 3 glavna razloga što franjevci trebaju biti u gradu: pastoralni razlog, ekonomski i razlog sigurnosti. Franjevci će tako u gradu početi osnivati i Braću trećeg reda, iz reda trgovaca i zanatlija koji se priključuju franjevcima. Isto tako, oni će u gradu mnogo doprinijeti higijensko - sanitarnoj zaštiti građanstva (preko apoteka, hospicija, izgradnje akvadukta i sl.), ali će i ekonomski uticaj biti znatan (njihove manufakture voska, tkaonice sukna, kožare, vrtovi itd)....

A u prostornom oblikovanju gradova franjevci nesumljivo imaju veliku ulogu: od oblikovanja gradskih ulica prema izgrađenom franjevačkom samostanu, preko izgradnje ili proširenja glavne gradske ulice u pravcu samostana (a radi vjernika koji dolaze na propovijedi), do formiranja arhitektonski uobličenih cjelina, a prema arhitektonskom nuklesu samostana kao jednog od dominantnih kompleksa grada. Također, kako su njihovi samostani vrlo često kraj gradskih porti, franjevci će se brinuti o zaštiti ne samo svog samostana, nego i ”contrate”, ulice koja se pruža niz gradske zidine i opasuje grad - znači, unutar grada oni će štititi interese naroda pred vlastelom, ali će prema vani braniti grad kao cjelinu. Možda su najljepši primjeri takvih funkcija franjevačkih samostana upravo u Dubrovniku, Rabu, Krku, Kopru itd. Osim toga, samostani su, svojim arhitektonskim volumenom i svojim tornjem, predstavljali reprezentativni karakter, odnosno daju skladan i oblikovano sadržajan naglasak čitavoj gradskoj četvrti (primjer Straduna u Dubrovniku).

Ukratko, franjevački samostani su, svojom funkcijom, mjestom i sadržajem, jezgra prostorne organizacije urbanih naselja, maltene čitave zapadne Evrope, a i jadranske obale.

FRANJEVCI I URBANIZACIJA JADRANSKE OBALE

Franjevački se red javlja na području Balkana najprije u Dubrovniku, još za Franjina života (1212. god.). Franjevačka ”Provincija Sclavonia S. Seraphini” osnovana je između 1229. i 1231. god., a najstariji samostani su podignuti u Zadru (u sakristiji zadarskog franjevačkog samostana je 18.02.1358. god. potpisan Zadarski mir), Trogiru, Splitu, Dubrovniku i Puli. Dalmatinska je provincija u II polovini 13. vijeka imala, prema Vatikanskim kodesima br. 1960. i 1340., 4 kustodije sa 30 samostana:

- Dubrovačka kustodija: Ulcinj, Skadar, Bar, Kotor, Dubrovnik, Daksa, (u Gružu) i Korčula

- Zadarska kustodija: Split, Trogir, Šibenik, Skradin, Bribir, Zadar, Pag (Ugljanin, Pašman, Podnovi)

- Rapska kustodija: Rab, Senj, Krk, Cres (Modruš)

- Istarska kustodija: Pula, Poreč, Piran, Kopar, Trst (Buje i Milje)

Tokom burnog 15. vijeka franjevački red u Dalmaciji je pod vanjskim udarima (mletačka okupacija Dalmacije i Albanije, te turska ekspanzija) i unutrašnjim sukobima (opservanti i konventualci). Nakon tih kriza, početkom 16. vijeka franjevački samostani se ponovo šire, pa se 1506. god na jadranskoj obali osnivaju 3 samostalne franjevačke provincije: Dubrovačka (sa 9 samostana), Dalmatinska (sa 21 samostanom) i Bosanska (sa 7 kustodija i 40 samostana).

Krajem 16. i tokom 17. vijeka u Bosanskoj provinciji je znatno smanjen broj samostana i redovnika (zbog ratnih pustošenja); tokom 18. i 19. vijeka samostani ovog područja prolaze kroz iste ”teškoće” kao i oni u Evropi (građanske revolucije)... 1899. god svi preživjeli samostani, odlukom pape Leona XIII, su ujedinjeni u jednu provinciju - Provinciju sv. Jeronima.

OSNUTAK NEKIH SAMOSTANA U DUBROVNIKU

Počeci franjevačkog reda u Dubrovniku sežu u 1212. god kad je, po tradiciji, Franjo boravio nakratko u Dubrovniku. Prvi franjevački samostan u Dubrovniku je podignut 1235.god. na Pilama (sad je tu hotel ”Imperijal”) i on je porušen u ratnoj opasnosti od srpskog kralja Uroša II Milutina 1317. god; franjevci su tada od dubrovačkog Senata dobili zemljište unutar zidina grada, gdje su podigli novi samostan. Samostan sv. Nikole u Stonu osnovan je 1347. god. a potpuno dovršen krajem 15. vijeka; taj je samostan pripadao Bosanskoj vikariji.

Rijeka Dubrovačka: (staro naselje Umbla, 1196. je dobilo naziv Rijeka Dubrovačka po kraškom vrelu iznad naselja): Samostan Pohođenja Marijina, osnovan je 1393. od bosanskih franjevaca a dozvolom dubrovačkog Senata (vjerovatno iz diplomatsko - političkih razloga i prijateljskih veza s Bosanskim kraljevstvom) - 1465. je pod Dubrovačkom provincijom, samostan je bio nekoliko puta teško oštećen, naročito u potresu 1667. godine, a također 1979. godine.

Slano: Dubrovčani su to naselje dobili u posjed 1399. god a iste godine su dali dozvolu bosanskim franjevcima za podizanje samostana radi suzbijanja bogumilstva u tom kraju; samostan je finansirala dubrovačka plemićka porodica Lisac, a crkvu sv. Jeronima porodica Gradić - do 1484. god. (kad je ušao u Dubrovačko područje) franjevci su vršili pastorizaciju oblasti Popova polja.

Orebići na Pelješcu: franjevački samostan Gospe od Anđela osnovan je 1470. iz čisto strateških razloga, kontrole Pelješkog kanala (mada je uz osnutak tog samostana i danas u narodu tradicija o čudesnoj pojavi Gospine slike koju su donijeli talasi s pučine!).

Lopud: (sjeverno od Dubrovnika, grčko naselje Delaphodia, rimski Lafota) je u posjedu Dubrovačke Republike od 11. vijeka, a u 15. vijeku naseljen je izbjeglicama ispred Turaka ­ franjevački samostan Pohođenja Marijina osnovan je 1483. godine a gradnja potpuno završena tokom 16. vijeka i taj samostan je imao, prvenstveno, fortifikacionu ulogu.

Cavtat: samostan Gospe od Snijega osnovan je 1484. god. a dovršen 1490. god; bio je teško oštećen 1667. a kasnije popravljen i stavljen u funkciju; imao je, također, fortifikacionu ulogu.

Kuna: osnovan 1705. god. kraj crkve Gospe od Loreta (Delorita) sagrađene 1681.; zbog pomanjkanja sredstava samostan je ostao nedovršen.

(Nastavak u idućem broju)